Κινητοποιώντας τα παιδιά να ασκηθούν μέσω της δημιουργίας ενός περιβάλλοντος με αρκετό πράσινο, αθλητικές εγκαταστάσεις και παιδότοπους, μπορεί να είναι ένα απλό μέτρο για την αντιμετώπιση της παιδικής παχυσαρκίας. Ταυτόχρονα οι γονείς πρέπει να εξασφαλίσουν ότι τα παιδιά τους κοιμούνται επαρκώς κατά τη διάρκεια της νύχτας. Αυτά είναι τα πιο πρόσφατα ευρήματα από το χρηματοδοτούμενο από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρόγραμμα IDEFICS (Identification and prevention of Dietary- and lifestyle-induced health EFfects In Children and infantS ; Αναγνώριση και πρόληψη των επαγόμενων από τη δίαιτα και τον τρόπο ζωής επιδράσεων στην υγεία στα παιδιά και τα βρέφη).

Το 2007 και το 2008 είχαμε αναφέρει τους στόχους και κάποια από τα πρώτα αποτελέσματα της μεγάλης Ευρωπαϊκής μελέτης IDEFICS.1,2 Το πρόγραμμα διερευνά τις επιδράσεις στην υγεία της δίαιτας, του τρόπου ζωής και του κοινωνικού περιβάλλοντος σε παιδιά ηλικίας 2-10 ετών στην Ευρώπη. Οι ερευνητές έχουν αναπτύξει, εφαρμόσει και πια αξιολογούν ειδικές προσεγγίσεις παρέμβασης, για να μειωθεί το ποσοστό των σχετικών με τη δίαιτα και τη σωματική δραστηριότητα νοσημάτων. Προσφάτως, προέκυψαν σημαντικά νέα αποτελέσματα από τη μελέτη.3

Αυξανόμενη περίμετρος μέσης από το Βορά προς το Νότο
Η μελέτη έδειξε ότι περίπου 1 στα 5 παιδιά είναι υπέρβαρα ή παχύσαρκα. Σε γενικές γραμμές, στην Ευρώπη περισσότερα κορίτσια από αγόρια κάτω των 10 ετών είναι υπέρβαρα. Μεταξύ των χωρών της IDEFICS, το ποσοστό της παιδικής παχυσαρκίας ήταν υψηλότερο στις νοτιότερες περιοχές της Ευρώπης (έως 20%) σε σχέση με τις βορειότερες περιοχές (κάτω από 5%) (βλ. Σχήμα). Αυτό συνέπιπτε με μεγαλύτερη συχνότητα στις Νότιες περιοχές παιδιών που έχουν τη συνήθεια να τρώνε καθώς παρακολουθούν τηλεόραση, σε σχέση με τις Βόρειες: μόνο το ¼ περίπου των παιδιών στη Σουηδία είχε αυτή τη συνήθεια «μερικές φορές ή συχνά», σε αντιστοιχία με περίπου ¾ των παιδιών στην Ιταλία. Βεβαίως, εάν η συνήθεια του τρώγειν μπροστά στην τηλεόραση είναι ένας παράγοντας που σχετίζεται με την ανάπτυξη της παχυσαρκίας θα πρέπει να μελετηθεί περαιτέρω.

Σχήμα. Ποσοστά του υπέρβαρου και της παχυσαρκίας στα παιδιά της μελέτης IDEFICS

Η μελέτη IDEFICS έδειξε ότι τα παιδιά στη Σουηδία κατανάλωναν μακράν τη χαμηλότερη ποσότητα ποτών με προστιθέμενη ζάχαρη, όπως τα αναψυκτικά. Επίσης, σε συμφωνία με τις πολιτιστικές συνήθειες, κανένα από τα παιδιά στη Σουηδία δεν ανέφερε ότι κατανάλωνε περισσότερα από 3 ζαχαρωτά την εβδομάδα, και μόνο 1% των παιδιών ανέφερε ότι κατανάλωνε σοκολάτα και ζαχαρωτά περισσότερο από 3 φορές την εβδομάδα. Ομοίως, έτρωγαν πολύ λίγα μπισκότα και κέικ. Σχεδόν 40% των παιδιών στη Σουηδία ανέφεραν ότι κατανάλωναν φρέσκα φρούτα τουλάχιστον 1 φορά την ημέρα, ενώ επίσης παρουσίαζαν την υψηλότερη κατανάλωση ωμών λαχανικών, με περίπου 60% να αναφέρουν ότι καταναλώνουν ωμά λαχανικά τουλάχιστον 1-3 φορές την εβδομάδα. Η συμπεριφορά αυτή στο σύνολό της προσομοιάζει σε μια ισορροπημένη δίαιτα με άφθονα φρούτα και λαχανικά, στην οποία τα γλυκίσματα και η σοκολάτα καταναλώνονται περιστασιακά ως κεράσματα.

Κατά μέσο όρο, περίπου τα μισά παιδιά προσχολικής ηλικίας (2-6 ετών) ανέφεραν ότι κατανάλωναν μαγειρεμένα λαχανικά τουλάχιστον 1 φορά την ημέρα, με εξαίρεση στην Κύπρο και την Ιταλία, όπου η αντίστοιχη συμπεριφορά είχε συχνότητα μόνο 20%. Καθώς η κατανάλωση μαγειρεμένων λαχανικών ήταν χαμηλότερη στα μεγαλύτερης ηλικίας παιδιά, θα πρέπει οι προσπάθειες παρέμβασης να εστιάσουν στη διατήρηση, αν όχι στην αύξηση, της κατανάλωσης λαχανικών με την αύξηση της ηλικίας.

Επαρκής ύπνος για φυσιολογικό βάρος
Ένα από τα κύρια ευρήματα της μελέτης IDEFICS είναι η ισχυρή συσχέτιση μεταξύ της διάρκειας του ύπνου και του κινδύνου ανάπτυξης υπέρβαρου και παχυσαρκίας. Οι ερευνητές μέτρησαν τις ώρες ύπνου από τη Δευτέρα έως την Πέμπτη, ως ένδειξη της συνήθους διάρκειας ύπνου. Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας που κοιμούνταν λιγότερο από 11 ώρες είχαν 40% υψηλότερο κίνδυνο να γίνουν υπέρβαρα, ενώ είχαν 300% υψηλότερο κίνδυνο εάν κοιμούνταν λιγότερο από 9 ώρες. Ο χρόνος που δυνητικά θα μπορούσε να διατεθεί για ύπνο συνήθως αφιερωνόταν στην παρακολούθηση τηλεόρασης ή την ενασχόληση με βιντεοπαιχνίδια, ειδικά στα αγόρια. Συνεπώς, η εξασφάλιση ότι τα παιδιά κοιμούνται επαρκείς ώρες μπορεί να είναι μία στρατηγική στην πάλη ενάντια στην παιδική παχυσαρκία, και η μείωση παράλληλα του χρόνου οθόνης φαίνεται ένας προφανής στόχος.

Φιλικό για άσκηση περιβάλλον
Η μελέτη IDEFICS έδειξε ότι τα παιδιά που ασκούνταν περισσότερο (αθλήματα ή περπάτημα/ ποδήλατο προς το σχολείο) και εκείνα που σημείωναν λιγότερο από 14 ώρες εβδομαδιαίως στην ενασχόληση με την οθόνη (τηλεόραση, DVD, υπολογιστής) ήταν λιγότερο πιθανό να είναι υπέρβαρα ή παχύσαρκα. Στο πλαίσιο της μελέτης ζητήθηκε από τα παιδιά να υποβληθούν σε μια δοκιμασία τρεξίματος, για να αξιολογηθεί η φυσική τους κατάσταση. Όπως ήταν αναμενόμενο, τα αγόρια είχαν καλύτερη φυσική κατάσταση από τα κορίτσια. Όμως, ακόμα και με την αύξηση της ηλικίας από τα 6 στα 9 έτη παρατηρείται πτώση της φυσικής κατάστασης τόσο στα αγόρια όσο και στα κορίτσια!

Είναι πια ξεκάθαρο ότι χρειάζεται να κινητοποιούμε τα παιδιά να είναι περισσότερο σωματικά δραστήρια. Οι ερευνητές μελέτησαν 344 παιδιά σχολικής ηλικίας στη Γερμανία προκειμένου να διαπιστώσουν, εάν η καθημερινή σωματική δραστηριότητα σχετίζεται με την «κινητικότητα» του περιβάλλοντος. Η κινητικότητα ορίστηκε με βάση τη σύνδεση των δρόμων, την πυκνότητα των μονοπατιών και των λωρίδων για τα ποδήλατα, τον αριθμό και την απόσταση των παιδότοπων, το χώρο πράσινου και τις αθλητικές εγκαταστάσεις. Σύμφωνα με τους γονείς, τα παιδιά που έμεναν σε περιοχές με υψηλή κινητικότητα (υψηλή πρόσβαση σε παιχνίδι και υπαίθρια άσκηση) ασχολούνταν κατά μέσο όρο 15 λεπτά περισσότερο με υπαίθριες δραστηριότητες, σε σχέση με τα παιδιά που ζούσαν σε περιοχές με χαμηλή κινητικότητα. Η πληροφορία αυτή είναι σημαντική για την πολιτική δράση στους δήμους και για όσους σχεδιάζουν νέες υποδομές στέγασης και περιβάλλοντος. Εάν θέλουμε να ενθαρρύνουμε τα παιδιά να είναι σωματικά δραστήρια, θα πρέπει να τους παρέχουμε ένα περιβάλλον που θα τα διευκολύνει προς αυτή την κατεύθυνση.

Η σημασία της οικογένειας
Παράλληλα με τον ύπνο και τη σωματική δραστηριότητα, το υπόβαθρο της οικογένειας αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την ανάπτυξη του υπέρβαρου και της παχυσαρκίας στα παιδιά. Το επίπεδο μόρφωσης και το εισόδημα των γονέων σχετίζεται ξεκάθαρα με την κατάσταση βάρους του παιδιού: παιδιά από γονείς με χαμηλό εισόδημα είχαν 50% υψηλότερο κίνδυνο να είναι υπέρβαρα ή παχύσαρκα συγκρινόμενα με τα παιδιά από γονείς με υψηλό εισόδημα. Η επίδραση αυτή μπορεί εν μέρει να εξηγηθεί από τη χαμηλότερη ποιότητα της δίαιτας στις οικογένειες με χαμηλό εισόδημα. Επιπλέον, παιδιά από οικογένειες με παρελθόν μετανάστευσης είναι πιο πιθανό να είναι παχύσαρκα, αν και αυτό δεν βρέθηκε σε όλες τις Ευρωπαϊκές χώρες που μελετήθηκαν. Αξιοσημείωτο είναι, επίσης, ότι παιδιά από μονογονεϊκές οικογένειες είναι πιο επιρρεπή στο να γίνουν παχύσαρκα, σε σύγκριση με παιδιά από οικογένειες με δύο γονείς. Τέλος, παιδιά με τουλάχιστον ένα υπέρβαρο ή παχύσαρκο γονέα ήταν πιο πιθανό να είναι τα ίδια υπέρβαρα ή παχύσαρκα.

Σύνδεση μεταξύ βάρους και γευστικών προτιμήσεων
Οι ερευνητές της IDEFICS αξιολόγησαν τις γευστικές προτιμήσεις 1.575 παιδιών ηλικίας 6-9 ετών. Σε κάθε παιδί δινόταν προς δοκιμή ένα ζεύγος τροφίμων, από τα οποία έπρεπε να επιλέξουν ποιο τους άρεσε περισσότερο. Το ζεύγος τροφίμων αποτελούταν είτε από δύο κράκερ ή δύο ποτήρια χυμό μήλου. Κάθε φορά, όμως, το ζεύγος αυτό αποτελούταν από ένα βασικό τρόφιμο (συμβατικό κράκερ ή χυμός) και ένα τροποποιημένο. Τα τροποποιημένα κράκερ ήταν κράκερ με επιπλέον λίπος, επιπλέον αλάτι ή επιπλέον γλουταμινικό μονονάτριο, και οι τροποποιημένοι χυμοί μήλου ήταν χυμός με πρόσθετη ζάχαρη ή άρωμα. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι τα υπέρβαρα και παχύσαρκα παιδιά είχαν μεγαλύτερη προτίμηση για το χυμό με την πρόσθετη ζάχαρη σε σχέση με τα φυσιολογικού βάρους παιδιά. Ομοίως, περισσότερα υπέρβαρα και παχύσαρκα παιδιά προτιμούσαν το κράκερ με το πρόσθετο λίπος. Τα παιδιά που προτιμούσαν το υψηλής περιεκτικότητας σε λίπος κράκερ κατανάλωναν περισσότερα υψηλής περιεκτικότητας σε λίπος τρόφιμα κατά τη διάρκεια της εβδομάδας. Κανένα παιδί δεν προτιμούσε το κράκερ με το επιπλέον αλάτι ή το γλουταμινικό μονονάτριο. Τα ευρήματα αυτά ήταν παρόμοια σε όλες τις χώρες της Ευρώπης που μελετήθηκαν.

Η φροντίδα για την καρδιά πρέπει να ξεκινά νωρίς
Το υψηλό ποσοστό υπέρβαρου και παχυσαρκίας που είναι ήδη εμφανές στα νεαρής ηλικίας παιδιά αναμένεται να έχει επίδραση στη συχνότητα καρδιακής νόσου στις μεγαλύτερες ηλικίες. Τα περισσότερα παιδιά που είναι παχύσαρκα θα παραμείνουν σε αυτή την κατάσταση και ως ενήλικες. Επιπλέον, τα παιδιά αυτά προέρχονται συχνά από οικογένειες όπου υπάρχει ιστορικό καρδιακής νόσου. Για αυτό είναι πολύ σημαντικό να ξεκινά η αναγνώριση των παιδιών με κίνδυνο εμφάνισης καρδιακής νόσου στο μέλλον. Οι ερευνητές της μελέτης IDEFICS ανέπτυξαν ένα σκορ συσσώρευσης κινδύνου, το οποίο λαμβάνει υπόψη την τιμή της αρτηριακής πίεσης, τα επίπεδα σακχάρου στο αίμα, τα επίπεδα λιπιδίων στο αίμα και το σωματικό βάρος του παιδιού. Με τη χρήση αυτού του σκορ μπορεί να αξιολογηθεί ο κίνδυνος ανάπτυξης καρδιακής νόσου στο μέλλον, όταν το παιδί είναι ακόμα μικρό. Οι ερευνητές παρατήρησαν ότι αρκετοί παράγοντες κινδύνου ήδη συσσωρεύονταν σε ένα σημαντικό ποσοστό των παιδιών της μελέτης IDEFICS. Το φαινόμενο είναι ανησυχητικό και υποδεικνύει ότι η πρόληψη της παχυσαρκίας στα παιδιά πρέπει να ξεκινά νωρίς, ώστε να μπορεί τελικά να προλάβει την καρδιακή νόσο στη μετέπειτα ζωή.

Λεπτομέρειες της μελέτης
Συνολικά 16.224 παιδιά ηλικίας 2-10 ετών και οι γονείς τους συμμετέχουν σε αυτή τη μεγάλη Ευρωπαϊκή μελέτη.4 Οι συμμετέχουσες χώρες είναι οι εξής: Βέλγιο, Σουηδία, Εσθονία, Ουγγαρία, Ισπανία, Κύπρος και Ιταλία. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει σε καλό βαθμό εκπροσώπηση από τις διαφορετικές περιοχές της Ευρώπης. Οι ερευνητές διεξήγαναν πολλές μετρήσεις στα παιδιά και τους γονείς τους, από απλά ερωτηματολόγια σχετικά με τις διατροφικές τους συνήθειες και τη μέτρηση του βάρους και της αρτηριακής πίεσης έως τη λήψη δειγμάτων αίματος και ούρων. Σε 5.000 παιδιών λήφθηκαν δείγματα DNA για γενετικές μελέτες. Μεγάλη πρόκληση στο σχεδιασμό της διαιτητικής έρευνας ήταν να συνδυαστούν όλες οι πληροφορίες από τα επιμέρους ερευνητικά κέντρα, δεδομένων των μεγάλων διαφορών στη διαθεσιμότητα των τροφίμων και το διατροφικό μοτίβο μεταξύ των χωρών. Οι ερευνητές κατάφεραν να σταθμίσουν όλες τις μετρήσεις που λήφθηκαν από τις διαφορετικές χώρες, εξασφαλίζοντας υψηλής ποιότητας δεδομένα, ώστε να είναι δυνατή και η σύγκριση μεταξύ των χωρών. Οι σταθμισμένες αυτές μετρήσεις είναι πολύ σημαντικές, καθώς μπορούν να χρησιμοποιηθούν και για μελλοντικές πολυεθνικές μελέτες.

Η τελική φάση της μελέτης IDEFICS
Η μελέτη IDEFICS συνεχίζει να διεξάγεται και βρίσκεται πια στην τελική της φάση. Οι ερευνητές διερευνούν τώρα πώς τα διατροφικά μοτίβα των παιδιών μπορεί να επηρεάσουν τον κίνδυνο να γίνουν υπέρβαρα και παχύσαρκα. Θα μετρήσουν συνήθη διατροφικά μοτίβα και θα εξετάσουν, εάν αυτή η παράμετρος σχετίζεται με την αλλαγή στο βάρος των παιδιών, προκειμένου να συστήσουν τα διατροφικά εκείνα μοτίβα που δίνουν στα παιδιά τη μεγαλύτερη ευκαιρία να διατηρήσουν ένα υγιές βάρος.

Επιπλέον, οι ερευνητές θα εξετάσουν τη γενετική βάση δεδομένων που δημιουργήθηκε, προκειμένου να διαπιστώσουν πώς τα γονίδια σε συνδυασμό με διάφορους περιβαλλοντικούς παράγοντες συσχετίζονται με την παχυσαρκία και τις σχετικές καταστάσεις, όπως η ινσουλινοαντίσταση.

Τέλος, οι ερευνητές θα συνεχίσουν να παρακολουθούν τα παιδιά και αφότου εφαρμόσουν αρκετές αλλαγές στη διατροφή και τον τρόπο ζωής τους. Θέλουν έτσι να εξετάσουν ποιες αλλαγές είναι αποτελεσματικές και ποια κίνητρα συνεισφέρουν περισσότερο στην πρόληψη του υπέρβαρου, της παχυσαρκίας και των σχετικών διαταραχών. Με αυτό τον τρόπο θα μπορούν με την ολοκλήρωση της μελέτης να αναπτυχθούν νέες στρατηγικές πρόληψης, συμπεριλαμβανομένων των οδηγιών και των συστάσεων.

Περαιτέρω πληροφορίες
www.ideficsstudy.eu
Η IDEFICS είναι ευγνώμων για την εκτενή οικονομική υποστήριξη που έχει λάβει από το 6ο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, αρ. σύμβασης 016181-2.

Αναφορές:

Food Today n° 57 (2007). Μάθηση του υγιεινού τρόπου ζωής – ανάπτυξη μιας ευρωπαϊκής στρατηγικής παρέμβασης. Διαθέσιμο στο: www.eufic.org/article/el/page/FTARCHIVE/artid/Learn-healthy-living-european-intervention-strategy/
Food Today n° 63 (2008). Ξεπερνώντας τα εμπόδια στην υιοθέτηση υγιεινής διατροφής και στην αύξηση της σωματικής δραστηριότητας στα παιδιά. Διαθέσιμο στο:www.eufic.org/article/el/page/FTARCHIVE/artid/Breaking-barriers-to-healthy-food-choice-physical-activity-in-young-children/
Identification and prevention of dietary- and lifestyle-induced health effects in children and infants. Int J Obes 35(s1). Διαθέσιμο στο: http://www.nature.com/ijo/journal/v35/n1s/index.html?WT.ec_id=IJO-201104
W Ahrens, K Bammann, A Siani, K Buchecker, S De Henauw, L Iacoviello, A Hebestreit, V Krogh, L Lissner, S Mårild, D Molnár, L A Moreno, Y P Pitsiladis, L Reisch, M Tornaritis, T Veidebaum and I Pigeot on behalf of the IDEFICS Consortium. (2011). The IDEFICS cohort: design, characteristics and participation in the baseline survey. Int J Obes 35:S3-S15; doi:10.1038/ijo.2011.30